Οι απαρχές της φαινομενολογικής σκέψης: Edmund Husserl
Βασική αρχή της φαινομενολογίας όπως περιγράφεται στο έργο του Γερμανού φιλόσοφου και μαθηματικού, Edmund Husserl (1857-1938) στις αρχές του εικοστού αιώνα, είναι η αναγνώριση της εποχής, της ανάγκης δηλαδή, να αποστασιοποιούμαστε από κάθε κρίση που επιβάλλεται στην ανθρώπινη σκέψη για την κατανόηση του κόσμου.
Ο όρος «κόσμος» στο κείμενο του Husserl με τίτλο: “Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen philosophie αφορά το σύνολο των φυσικών οντοτήτων όπως προσφέρονται στην εμπειρία και αναγνωρίζονται, δηλώνει ο Husserl, βάσει των εννοιών που ενυπάρχουν στη σκέψη του υποκειμένου. Πρόκειται για έννοιες που αντηχούν το κύρος των κατηγοριών του επιστημονικού θετικισμού και που έχουν παγιωθεί μέσα μας διαμορφώνοντας μια «φυσική (σ.μ: γνωσιακή) τάση» (natural attitude) [Husserl, 1982:56]. Η γνώση του κόσμου, αντιτείνει ο Husserl, δεν εξαντλείται στην κατοχή των επιστημονικών εννοιών και άρα, πρέπει να εμφανιζόμαστε επιφυλακτικοί σε κάθε κρίση που στερεί ή περιορίζει την αντίληψη των αντικειμένων. Για αυτό τον λόγο η χουσερλιανή μεθοδολογία ζητά από το υποκείμενο να «βάλει σε παρένθεση» (parenthesizing) [Husserl, 1982:57] τις κρίσεις του για τον κόσμο προβάλλοντας μια καινούργια γνωσιακή στάση που συνάδει με την άσκηση της «εποχής» (epoche’) [Husserl, 1982: 60]. Η υιοθέτηση της τελευταίας που συνάδει με την αποδοχή της εσωτερικής ενόρασης, προτείνεται ως το καταλληλότερο εργαλείο για την διαπίστωση της φαινομενολογικής πραγματικότητας και τέλος, για την εναρμόνιση του γνωσιακού υποκειμένου με τον κόσμο.
H ανάδυση της ψυχολογικής φαινομενολογίας - Το Τρίτο Κύμα στη ψυχοθεραπεία
Διαπιστώνουμε στη περιγραφή του Husserl τη μεθοδολογική ένσταση που αναμοχλεύει τη σχέση της αντικειμενικής με την φαινομενολογική πραγματικότητα, Με άλλα λόγια, τη σχέση του κόσμου με το γνωσιακό περιεχόμενο της συνείδησης. Η χουσερλιανή ένσταση προεκτείνεται πέρα από το φιλοσοφικό (γνωσιακό) επίπεδο επίσης, στο ψυχολογικό πεδίο για να επερωτήσει το συνειδησιακό περιεχόμενο με όρους φαινομενολογικής ανάλυσης. Ξεκινά έτσι μια αναζήτηση που από την υπερβατική φαινομενολογία του Husserl θα οδηγήσει σταδιακά στη σύνδεση της φαινομενολογίας με το κλινικό περιβάλλον της ψυχολογίας και ειδικότερα, με τις θεραπευτικές πρακτικές στον χώρο της ψυχικής υγείας.
Η ψυχολογική φαινομενολογία αρχίζει να αναπτύσσεται σαν μια ξεχωριστή θεραπευτική προσέγγιση στο κλινικό πλαίσιο της ψυχικής υγείας στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ευρώπη και αργότερα, στην Αμερική. Η θεώρησή της περιλαμβάνεται στην ευρύτερη κατηγορία των υπαρξιακών/φαινομενολογικών προσεγγίσεων στη ψυχική υγεία που στη παράδοση της ψυχοθεραπείας είναι γνωστές ως το Τρίτο Κύμα (Third Wave). Οι υποστηρικτές της φαινομενολογικής ψυχολογίας επιθυμούν να αποποιηθούν τις παραδοσιακές γνώσεις της ψυχοπαθολογίας υιοθετώντας την περιγραφή της ψυχολογικής εμπειρίας όπως διατυπώθηκε αρχικά από τον Husserl, εφαρμόζοντας έτσι, την υπαρξιακή φιλοσοφία στη θεραπευτική πρακτική (Landridge:2018). Αναμεσά τους οι: Karl Jaspers, Victor Frankl, Ludwig Biswanger, κ.α. Το 1970 ο ψυχολόγος Αmedeo Giorgi στα πλαίσια της απασχόλησής του στο Πανεπιστήμιο Duquesne της Ολλανδίας, αναπτύσσει την πρώτη συστηματική μεθοδολογία στην κατεύθυνση της ψυχολογικής φαινομενολογίας. H δεκαετία 1970 αποδεικνύεται επίσης σημαντική για το κίνημα της Δημοκρατικής Ψυχιατρικής (Psichiatria Democratica) που συντελείται στην Ιταλία και στοχεύει στην ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Κεντρική προσωπικότητα αυτού του σημαντικού μεταρρυθμιστικού κινήματος είναι ο ψυχίατρος Franco Basaglia που επικαλείται τη φαινομενολογική προσέγγιση για την κατανόηση της ψυχικής ασθένειας και την επικοινωνία με τον ασθενή. Η πεποίθηση του Basaglia ολοκληρώνεται με την θεσμική μεταρρύθμιση του Νόμου 180 τον Μάιο του 1978 στην Ιταλία, γνωστός και ως Νόμος Basaglia, που καταργεί την ασυλοποίηση των ψυχιατρικά και σωφρονιστικών ασθενών ακυρώνοντας τα νοσοκομειακά ψυχιατρεία στην χώρα.
Βασική κριτική της φαινομενολογικής προσέγγισης παραμένει η κατανόηση της ψυχικής εμπειρίας στην θεραπευτική σχέση, μέσω της αφήγησης του θεραπευόμενου, με όρους αποδοχής και ενσυναίσθησης. Σε αντίθεση με την ιατροφαρμακευτική διάγνωση της ψυχιατρικής, η φαινομενολογική προσέγγιση επικοινωνεί με το εσωτερικό βίωμα του θεραπευόμενου για να διαπιστώσει αφενός, τις αιτίες του συμπτώματος στο εσωτερικό τραύμα και να αφουγκραστεί αφετέρου, τις ανάγκες -ασαφείς και συχνά συγκεχυμένες- του θεραπευόμενου . Τα συμπτώματα της ψυχικής ασθένειας σύμφωνα με τη φαινομενολογική προσέγγιση δεν χαρακτηρίζονται ως ενοχλητικές συμπεριφορές που πρέπει να εξαλειφτούν με φαρμακο ιατρική αγωγή, για να αποκατασταθεί η φυσιολογική λειτουργία και η ευεξία του ατόμου. Αντίθετα, όπως υποδεικνύει ο ψυχίατρος Giancarlo Di Maggio (2013,2019) , η αφήγηση της ψυχικής δυσφορίας επιτρέπει να αναδυθούν στις θεραπευτικές συναντήσεις, οι κεκαλυμμένοι ψυχικοί μηχανισμοί που έχουν ενεργοποιηθεί στο άτομο με την υποσυνείδητη πρόθεση να ισορροπήσει ή να απωθήσει τραυματικά συναισθήματα, σκέψεις και γεγονότα. Στην αφήγηση της τραυματικής εμπειρίας και των συμπτωμάτων ο Di Maggio εντοπίζει την υγιή παρότι, αναποτελεσματική πρόθεση του ατόμου να προστατέψει τον εαυτό της/του. Οι αμυντικοί μηχανισμοί που αρχικά, εμφανίζονται για να αντισταθμίσουν στο άτομο αρνητικά συναισθήματα, όπως ανεπάρκεια, ευθραυστότητα, αδυναμία, κτλ. επιδεινώνουν τελικά τον αυτο εγκλωβισμού της/του. Προκύπτει μια σπειροειδή σχέση που αμφιταλαντεύεται στο άτομο ανάμεσα στην ανάγκη αυτό προστασίας, από τη μια πλευρά και δυσλειτουργικών σκέψεων και συμπεριφορών , από την άλλη.
Ο φαινομενολογικός Εαυτός- Η επικοινωνία του νοήματος στη θεραπευτική σχέση
Στην ανάγκη θετικής ακρόασης και επικοινωνίας με την αφήγηση του θεραπευόμενου επιμένει επίσης, με εμφατικό τρόπο ο γιατρός/νευροψυχίατρος, Lorenzo Calvi. Ο Lorennzo Calvi αποτελεί υποδειγματική προσωπικότητα για την άσκηση της φαινομενολογικής προσέγγισης στη ψυχοπαθολογία κατά τις δεκαετίες 1950-1980 στην Ιταλία. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του περιοδικού Comprendre.Αrchive international pour l’ anthropologie et la psychopathologie phènomènologique (1988-2018) για την διάδοση της φαινομενολογικής ανθρωπολογίας.
O Calvi στο δημοσιευμένο κείμενο στο περιοδικό Comprendre, με τίτλο: «In tema di accanimento terapeutico. Un dibattito e un esercizio fenomenologico- con intrventi di Alfredo Civita e di Alberto Giannelli» (1994) αναφέρεται στην φαντασιακή ικανότητα, είκασμα (visione) υποστηρίζοντας ότι αποτελεί μια ψυχο-συναισθηματική λειτουργία που δεν απασχολεί αποκλειστικά την ψυχοπαθολογία . Ο Calvi επικαλείται πράγματι, τα παραδείγματα της αισθητικής απόλαυσης, της λογοτεχνικής ανάγνωσης καθώς και την χρήση ναρκωτικών ουσιών όπου το άτομο βιώνει σε συνειδησιακό επίπεδο, καταστάσεις μιας ιδιαίτερης ενόρασης που την/το απομακρύνουν από την καθημερινότητα και σηματοδοτούν την καθημερινότητα με ένα διαφορετικό νόημα. Τα εικάσματα, προσθέτει ο συγγραφέας, που ευθύνονται για αυτή την αλλοίωση της πραγματικότητας προκαλώντας παράλληλα συναισθηματική φόρτιση, εμφανίζονται επίσης στον ύπνο, σε αυτή την κατάσταση δηλαδή, που διαφέρει από το συνειδησιακό επίπεδο της εμπειρίας. Παρολ’ αυτά, κανένα από τα παραπάνω παραδείγματα δεν αποτελεί απόδειξη ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς αλλά εγγράφονται στις δυνατότητες της δημιουργικής φαντασίας.
Παρόμοια, η γλώσσα της ψύχωσης, καταδεικνύει ο Calvi, δεν αποτελεί μια τερατογένηση που πρέπει επιτακτικά να εξοντώσουμε για να επανέλθουμε στην φυσιολογική ζωή. Καθώς η προαναφερόμενη, βασίζεται σε κοινούς νοητικούς και συναισθηματικούς μηχανισμούς που χρησιμοποιούμε καθημερινά για να αναπαριστήσουμε και να σηματοδοτήσουμε την εμπειρία μας. Η συνειδητοποίηση, όπως προκαλείται από το κείμενο του Calvi, επικυρώνει τη θεραπευτική σχέση σαν μια σχέση οικειότητας που δημιουργείται πάνω σε ένα κοινό έδαφος ανάμεσα τον θεραπευτή και στον θεραπευόμενο, η οποία όμως πρόκειται να καθοριστεί στα δηλωμένα όρια της θεραπευτικής σχέσης. Στην διαπίστωση της οικειότητας θα αναγνωρίσουμε όμως, την ικανότητα του θεραπευτή να επικοινωνήσει με το εσωτερικό νόημα στην αφήγηση του θεραπευόμενου.
Οι απόψεις του Calvi μας παρακινούν, υπό το πρίσμα της ανθρωπολογίας, να σκεφτούμε ότι η γλώσσα της ψύχωσης δανείζεται κοινά με την δημιουργική φαντασία από τον καμβά των πανανθρώπινων ικανοτήτων για τη παραγωγή των περιεχομένων τους. Διαχωρίζεται όμως η πρώτη από την δεύτερη, όσον αφορά την φαινομενολογική ανάλυση της ψυχικής προσωπικότητας και που σε κάθε άτομο συστήνει ένα ιδιαίτερο σύμπαν αφηγήσεων, εμπειριών και εσωτερικής νοηματοδότησης. Στη περίπτωση της ψυχικής διαταραχής η φαινομενολογική αντίληψη του Εγώ χαρακτηρίζεται από τον αυτο-εγκλωβισμό της σκέψης σε δυσλειτουργικά μοτίβα με άμεσες επιπτώσεις στην συμπεριφορά, στις διαπροσωπικές σχέσεις και στη σχέση του ατόμου με τον κόσμο.
1 Edmund, Husserl, Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen philosophie. (Αγγλ. μτφρ F., Kersten) Ideas Pertaining to A Pure Phenomenology and to a Phenomenological Philosophy-I Book: General Introduction to a phenomenological philosophy, Marinus Nijhoff Publishers, Χάγη, 1982. σ. 57-61.
2 Όπως πράγματι, υποστηρίζει ο ψυχολόγος Εd Diener (2017) υποστηρικτής της υπαρξιστικής προσέγγισης της Θετικής Ψυχολογίας, οι ασθενείς παρακινούνται στην πρώτη επαφή με τον ειδικό ψυχικής υγείας παρακινούμενοι από την εσωτερική ανάγκη για την αποκατάσταση της ψυχικής ισορροπίας, της ηρεμίας και της ευεξίας που στερούνται. Σπάνια όμως, αντιλαμβάνονται τα αίτια της δυσφορίας που καταβάλλει την σκέψη τους. Αποτελεί έργο του θεραπευτή να επικοινωνήσει με το κρυμμένο νόημα της ψυχικής δυσφορίας που αποκαλύπτεται στην αφήγηση του θεραπευόμενου [Ed, Diener, Luis, Tay & al., “Findings all psychologists should know form the new science on subjective well-being” στο περιοδ. Canadian Psychology, τόμος 58 τεύχος 2, 2017, σ. 87-104].
3 Οι ψυχίατροι στο Giancarlo di Maggio , Raffaele Popolo και Paolo Ottavi ευθύνονται για την ανάπτυξη της «μεταγνωσιακής διαπροσωπικής θεραπείας» (terapia metacognitiva interpersonale), για συντομία ΤΜΙ, στη ψυχιατρική κλινική Centro Tre di Psicoterapia στη Ρώμη. Η μεταγνωσιακή διαπροσωπική θεραπεία εστιάζει στη φαινομενολογική αφήγηση του ψυχικού τραύματος για να εντοπίσει τα αίτια της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς και να αποκαταστήσει τη μεταγνωσιακή αφήγηση με θετικά γνωσιακά μοτίβα. Σε διάκριση με την γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία, η TMI επιδρά στο γνωσιακό και κύρια στο μετα γνωσιακό επίπεδο της σκέψης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Calvi, Lorenzo, «In tema di accanimento terapeutico. Un dibattito e un esercizio fenomenologico- con intrventi di Alfredo Civita e di Alberto Giannelli» στο περιοδ. Comprendre, τόμος 7, 1994, σ.2).
2. Diener, Ed, Luis, Tay & al., “Findings all psychologists should know form the new science on subjective well-being” στο περιοδ. Canadian Psychology, τόμος 58 τεύχος 2, 2017, σ. 87-104.
3. Husserl, Εdmund, Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen philosophie. (Αγγλ. μτφρ F., Kersten) Ideas Pertaining to A Pure Phenomenology and to a Phenomenological Philosophy-I Book: General Introduction to a phenomenological philosophy, Marinus Nijhoff Publishers, Χάγη, 1982. σ. 57-61.
4. Landrige, Darren, Phenomenological Psychology, στην ηλεκτρονική πλατφόρμα xford Bibliographies in Psychology 2018,
[τελευταία ενημέρωση: 26 Aπριλίου 2018].
5. Maggio di, Giancarlo, Popolo, Raffaelo et al., Terapia metacognitiva interpersonale-Disturbi di personalita’, Raffaello Cortina editore, Mιλάνο 2013.
6. Μaggio di, Giancarlo, Popolo, Raffaele, Ottavi, Paolo et. al. Corpo, immaginazione e cambiamento-Terapia metacognitiva interpersonale, Raffaello Cortina editore, Mιλάνο 2019.