Λογοθεραπεία και νόημα: Οι υπαρξιακές πτυχές της ψυχοθεραπείας

Η μέθοδος της λογοθεραπείας του ψυχιάτρου και νευρολόγου Victor Frankl [1905-1997] όπως αναπτύχθηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα συνδέθηκε με την κατεύθυνση της ανθρωπιστικής ψυχολογίας. Στη σύγχρονη κλινική έρευνα η προαναφερόμενη κατεύθυνση αποδίδεται με την ονομασία της νοηματο-κεντρικής ψυχοθεραπείας.

Όπως μαρτυρά ο Frankl στο βιβλίο του με τίτλο Man’s Search[1] η πίστη του σε αξίες που υπερβαίνουν τα φυσικά και τα ψυχολογικά αίτια της ύπαρξης, του εξασφάλισαν ένα νόημα που τον συνέδεσαν σθεναρά με τη ζωή ενάντια στην κτηνωδία των ναζιστικών στρατοπέδων εξόντωσης. -Ο Βιεννέζος εβραϊκής καταγωγής Victor Frankl θα περάσει δυόμισι χρόνια σε ναζιστικά στρατόπεδα κράτησης κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου όπου θα πεθάνουν από κακουχίες τα περισσότερα μέλη της οικογένειας του-. Το «νόημα», διατείνεται ο συγγραφέας, αποδεικνύεται το θεμελιακό όριο κάθε ανθρώπινης ύπαρξης εφόσον μας συνδέει με ό,σα θεωρούμε σταθερές αξίες στη ζωή. Οι τελευταίες με τη σειρά τους αποδεικνύονται ικανές να μας προσφέρουν συναισθηματική και ηθική στήριξη και να ενισχύσουν την θέλησή μας για το μέλλον[2].

Στο παρόν κείμενο θα περιγράψουμε την εξέλιξη της λογοθεραπείας από τις απαρχές ως τις πιο σύγχρονες κλινικές εφαρμογές. Θα αναφερθούμε στις κεντρικές αρχές και στις εφαρμογές της στο πεδίο της ψυχικής υγείας.  

Η επιλογή του νοήματος ως κεντρικό ζήτημα για την άσκηση της λογοθεραπείας υπογραμμίζει επιπλέον τη σημασία του διανοητικού στοιχείου για την κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης σε αντίθεση με άλλες θεωρίες όπως, της ψυχανάλυσης η οποία τονίζει τα ενδοσκοπικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Με αυτό τον τρόπο όπως διαφαίνεται στο παρόν κείμενο, η άσκηση της λογοθεραπείας συνδυάζει επίσης την ανθρώπινη συμπεριφορά με το νοησιαρχικό χαρακτήρα της ύπαρξης και τη φιλοσοφία με την ψυχοθεραπευτική πρακτική.

Από τη λογοθεραπεία στη νοηματο-κεντρική ψυχοθεραπεία: Μέθοδοι και κλινικές εφαρμογές.

Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ειδικότερα στις δεκαετίες ’20-‘30 όπως του Sigmud Freud και του Alfred Adler επικεντρώνονται στις ορμές και στην κατανόηση των ενστίκτων που καταγράφονται στη βιολογική και συνάμα ψυχολογική μας υπόσταση. Ο νεαρός τότε μαθητής στη Σχολή ατομικής ψυχολογίας του Adler, ο ψυχίατρος και νευρολόγος Victor Frankl, ασκεί κριτική στις παραπάνω θεωρήσεις για να εντοπίσει στην έννοια του «νοήματος» τον πυρήνα της ανθρώπινης οντότητας. Ο ίδιος χαρακτηριστικά εξηγεί[3] ότι η ψυχοθεραπευτική του θεώρηση επικεντρώνεται στη «θέληση του νοήματος» ενάντια στην «θέληση της ευχαρίστησης» όπως περιγράφεται από τον Freud και τη ψυχαναλυτική σχολή αλλά επίσης στην «θέληση εξουσίας» που προβάλλεται από τη σχολή ατομικής ψυχολογίας του Adler. Tον όρο «νόημα», σχολιάζει ο καθηγητής κλινικής ψυχολογίας Alfried Lἅnge[4], δανείζεται ο Frankl από την ελληνική φιλοσοφική σκέψη ως συνώνυμο του ορθού λόγου, της απόλυτης δηλαδή αιτίας του κόσμου. Αντίθετα λοιπόν  προς τις ψυχολογικές θεωρήσεις που επερωτούν τις ορμέμφυτες διαθέσεις και τα ένστικτα εντός της ψυχικής οντότητας ο Frankl διακρίνει στην διανοητική λειτουργία το καθοριστικό γνώρισμα για την συγκρότηση του εαυτού. Πρόκειται για την ανάγκη του ανθρώπου να αποδώσει νόημα στις πράξεις του με μακροπρόθεσμο ορίζοντα ώστε το παρόν να λειτουργήσει επίσης σαν εγγυητής του μέλλοντος. Το διανοητικό στοιχείο στη θεωρία του Victor Frankl θα δικαιολογήσει την ονομασία από τον ίδιο της «ψυχολογίας του ύψους» που αντιπαραθέτει στη φροϋδική θεωρία του βάθους.  Ο καθορισμός του νοήματος αποτελεί μια διανοητική επιλογή που αποδεικνύεται καθοριστική για τις αξίες που ενδυναμώνουν την αίσθηση υπευθυνότητας και την απόκτηση ελευθερίας αποφεύγοντας έτσι την αναγωγή της ανθρώπινης ύπαρξης στις φυσιολογικές και ψυχολογικές ανάγκες.    

      Σχέδιο 1. Το σχεδιάγραμμα της τρίπτυχης περιγραφής της ανθρώπινης ύπαρξης όπου το διανοητικό στοιχείο διαχωρίζεται από τη ψυχολογική και τη φυσιολογική λειτουργία για να συστήσει τη ψυχολογία του ύψους στο έργο του Victor Frankl.

Η απόκτηση νοήματος αναδύεται σαν μια επιτακτική ανάγκη στον άνθρωπο ικανή να το συνδέσει ζωτικά με την αίσθηση της ζωής και γι’ αυτό το λόγο ο Frankl επιλέγει τον όρο της θέλησης [Frankl, 1959:104] για να αναφερθεί στη διανοητική προσπάθεια του ανθρώπου να νοηματοδοτήσει συνειδητά την ύπαρξή του. H αποτυχία του ατόμου να υποδείξει ένα νόημα ή η αδυναμία του να αναπτύξει την ανάλογη θέληση ευθύνονται για την υπαρξιακή ακύρωση που καταλήγει στην εμφάνιση των «νοογενετικών νευρώσεων» (noogenic neurosis) [Frankl, 1959:106] που αντιδιαστέλει στις ψυχογενετικές. Η προσέγγιση της λογοθεραπείας δεν αντιλαμβάνεται τα συμπτώματα των νευρώσεων ως νοητική ασθένεια αλλά επιχειρεί να εξομαλύνει την εσωτερική σύγκρουση παρακινώντας τον εξεταζόμενο να επαναπροσδιορίσει τη θέλησή του και τις αξίες του με τη ζωή ώστε να αποδώσει ξανά νόημα στην ύπαρξή του. Οι κεντρικές μέθοδοι της λογοθεραπείας όπως προτάθηκαν αρχικά από τον Frankl είναι: η παράδοξη πρόθεση [paradoxical intention], ο σωκρατικός διάλογος και η υπο-αντανάκλαση [dereflection]. Ειδικότερα, η μέθοδος του σωκρατικού διαλόγου αφορά την διαδικασία του δομημένου διαλόγου μεταξύ των ομιλητών με τη μορφή εξέτασης των αξιών και των εννοιών που χαρακτηρίζουν την καθημερινότητα και συχνότερα, θεωρούνται δεδομένες. Όταν ασκείται από τον ψυχοθεραπευτή αναφέρεται στη καθοδηγημένη συζήτηση με τη διαδοχή ερωτήσεων και απαντήσεων που σκοπό έχουν να αποκαλύψουν τις βαθύτερες σκέψεις και συναισθήματα των αναλυόμενων. Για παράδειγμα, η γνωσιακή θεραπεία επικαλείται τη μέθοδο του σωκρατικού διαλόγου ώστε ο ωφελούμενος να συνειδητοποιήσει τις διαστρεβλωμένες σκέψεις (γνωσίες) που διατηρεί σχετικά με ορισμένα γεγονότα και συνήθειες και οι οποίες εν τέλει, ευθύνονται για τις δυσλειτουργικές συνέπειες στη συμπεριφορά του [APA Dictionary of Psychology]. Οι Carey / Mullan[5] επισημαίνουν τη διευρυμένη χρήση της σωκρατικής μεθόδου σε πολλαπλές περιπτώσεις όπως των ψυχώσεων, της κατάθλιψης, των διαταραχών προσωπικότητας, του θυμού, κ.α και από διαφορετικές Σχολές όπως η γνωσιακή κατεύθυνση, η ψυχανάλυση, η ατομο-κεντρική Σχολή του Adler, κ.α. Από τις άλλες μεθόδους, η υπο-αντανάκλαση αφορά τη προσπάθεια να στραφεί η προσοχή του αναλυόμενου σε θετικές καταστάσεις που κατέχουν τη θέση  προσωπικού νοήματος ώστε να υποτονίσει η ενασχόλησή του με ό,τι προκαλούσε τη δυσλειτουργική σκέψη. Ενώ η μέθοδος της παράδοξης πρόθεσης χρησιμοποιείται κυρίως στις αγχώδεις διαταραχές ως ένα γνωσιακό εργαλείο που σκοπό έχει να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του ωφελούμενου με τις αγχώδεις καταστάσεις. Η καθοδηγημένη, φαντασιακή διόγκωση του γεγονότος και ακολούθως η συνειδητή προσπάθεια του αναλυόμενου να αποστασιοποιηθεί από αυτό αποτελούν σημαντικά βήματα σε αυτή τη περίπτωση για την αποκατάσταση των δυσλειτουργικών γνωσιών που αυτή/αυτός διαθέτει.

Οι θεωρία του Frankl απέκτησε περαιτέρω εξέλιξη τα επόμενα χρόνια εξειδικεύοντας περαιτέρω την επιστημολογική προσέγγιση, την ορολογία και τη μεθοδολογία της. Σημαντικός σταθμός υπήρξε η ίδρυση το 1982 της Εταιρίας Λογοθεραπείας και Υπαρξιακής Αναλυτικής Ψυχοθεραπείας στη Βιέννη. Ενώ, στη σύγχρονη κλινική πρακτική η λογοθεραπεία εδραιώθηκε ευρύτερα με την ονομασία της νοηματο-κεντρικής ψυχοθεραπείας [Lori P. Montross Thomas, Emily A. Meier & Scott A. Irwin:2014, Schulenberg E., Stefan, Nassif Carrie, et al:2008, Efren Y. Martınez, Ivonne A. Florez:2014].

Ώστε η σύγχρονη ψυχολογική έρευνα, υπογραμμίζουν οι Martinez & Florez[6], επιδεικνύει ισχυρό ενδιαφέρον για την προσέγγιση της λογοθεραπείας στο κλινικό περιβάλλον όπου οι μέθοδοι και η θεωρητική κατεύθυνση έχουν εφαρμοστεί  σε διαφορετικά πεδία όπως για τη θεραπεία της κατάθλιψης, διαταραχών από ψυχότροπες ουσίες, διατροφικές διαταραχές, αγχώδεις διαταραχές, ναρκισσιστικές διαταραχές, διαταραχές οριακής προσωπικότητας, ψυχαναγκαστικές διαταραχές, κλπ. Επίσης, προτάθηκε σε περιπτώσεις ασθενών σε τελικό στάδιο καρκίνου, μελαγχολίας καθώς επίσης σε θεραπείες ανάρρωσης/.ενδυνάμωσης ασθενών. Τέλος, μελέτες σχετικά με τη λογοθεραπεία  σημειώνουν τη θετική επίδρασή της για τους σκοπούς της ευημερίας, της ικανοποίησης από τη ζωή, της αυτοεκτίμησης, κ.α.[7]

Επίλογος: Ο διανοητικός χαρακτήρας της ανθρώπινης υπόστασης. Φιλοσοφία και ψυχοθεραπεία.

H λογοθεραπεία επιδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τη διασύνδεση της φιλοσοφικής σκέψης με την ανθρώπινη συμπεριφορά για τους σκοπούς της ψυχοθεραπείας. Τα ενδοσκοπικά αίτια όπως προτάθηκαν από την ψυχαναλυτική Σχολή και τη ψυχολογία του  βάθους αντικαταστάθηκαν από την έννοια της «πνευματικότητας» που περιγράφεται από τον Frankl ως η δυνατότητα του ατόμου να αναστοχάζεται την ύπαρξή του αποδίδοντας στον εαυτό της/του ένα ιδιαίτερο νόημα που δικαιολογεί τη θέλησή του για ζωή. Η έννοια της πνευματικότητας στο έργο του Frankl, σημειώνουν οι Martinez & Florez[8], δεν πρέπει να ταυτίζεται με το θρησκευτικό στοιχείο αλλά περισσότερο με την κατοχή αξιών που θεωρούνται κεντρικές για την ύπαρξη του ατόμου. Οι αξίες αυτές επαναπροσδιορίζουν τη συμπεριφορά της/του αποδίδοντας νόημα στην ύπαρξή της/του. Η αδυναμία του ατόμου να αποδώσει νόημα στην ύπαρξή του προκαλεί ένα υπαρξιακό κενό [existential vacuum][9] που ευθύνεται για τις νοογενετικές νευρώσεις.

Η λογοθεραπεία προσεγγίζει τις ψυχολογικές συμπεριφορές επερωτώντας την συνειδητή ικανότητα του ατόμου να αποστασιοποιηθεί αρχικά από τη δυσλειτουργική συμπεριφορά (self’-distancing) και ακολούθως να αποδώσει για τον εαυτό του ένα προσωπικό νόημα που συμπίπτει με την αιτία της ύπαρξης του (self-trascendence)[10] . Με αυτό τον τρόπο η περιγραφή της ψυχικής κατάστασης ανάγεται από την διαπίστωση της ψυχικής ασθένειας στην διανοητική επιλογή της υπευθυνότητας και του καθορισμού της ελευθερίας για το άτομο.     

Βιβλιογραφία

1. ΑPA Dictionary of Psychology [τελευταία ενημέρωση 24/11/2020].
2. [Deurzen van, Emmy, Craig, Eric, Lange, Alfried, et al. εκδ.], The Willey World Handbook of Existential Therapy, Willey-Blackwell, H.Π.Α 2019.
3. Frankl, Victor, Man’s Search, Beacon Press, Μασαχουσέτη 1959.
4. Lἅnge, Alfried,“From Victor’s Frankl logotherapy to existential analytic psychotherapy” στο περιοδ. European Psychotherapy, τόμος 12, 2014-2015, σ. 67-83.
5. Lἅnge, Alfried, «Existential anlysis-The search for an approval of life» στον ιστότοπο General Introduction - GLE International (existenzanalyse.org)
6. Martınez, Efren Y. , Florez, Ivonne A., «Meaning-Centered Psychotherapy: A Socratic Clinical Practice» στο περιοδικό  Journal of Contemporary Psychotherapy On the Cutting Edge of Modern Developments in Psychotherapy, τόμος 45 τεύχος 1, Μάρτιος 2014.σ. 37–48 ·
7. Montross Thomas, Lori P., Meier, Emily A. & Scott, Irwin A., «Meaning-Centered Psychotherapy: A Form of Psychotherapy for Patients with Cancer» στο περιοδικό. Curr Psychiatry Rep, τόμος 16 τεύχος 10, Οκτώβριος 2014, σ. 488-499.
8. Schulenberg E., Stefan, Nassif Carrie, et al. «Logotherapy for clinical practice» στο περιοδ. Psychotherapy Theory, Research, Practice, Training Copyright 2008 by the American Psychological Association 2008, Vol. 45, No. 4, 447–463.
9. Carey, Timothy A. & Mullan, Richard J. «What is Socratic Questioning? » στο περιοδικό Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, τόμος  41 τεύχος 3, 2004,  217-226.