Το Μνημόνιο Ενεργειών είναι ένα αδιαβάθμητο, βασικό και άκρως απαραίτητο έγγραφο, που αποτελεί την βάση πάνω στην οποία σχεδιάζεται και υλοποιείται η πρόληψη, η αντιμετώπιση και η αποκατάσταση, για κάθε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Το Μνημόνιο Ενεργειών δεν είναι στείρο έγγραφο, δεν είναι ιδιωτικό έγγραφο, δεν είναι περιοριστικό έγγραφο. Είναι αποτελεσματικό, είναι δημόσιο, είναι επεκτάσιμο. Ένα καλό και χρηστικό Μνημόνιο Ενεργειών σημαίνει ότι είναι διαρκώς επικαιροποιημένο και δέχεται αναθεωρήσεις όταν κρίνεται απαραίτητο, χωρίς να θίγεται η σαφήνεια και η λειτουργικότητά του.
Το Μνημόνιο Ενεργειών λαμβάνει υπόψιν του κάθε ιδιαιτερότητα της κατάστασης έκτακτης ανάγκης την οποία περιγράφει, κάθε ιδιαιτερότητα του χώρου για τον οποίο αναφέρεται, κάθε ιδιαιτερότητα του πιθανού συμβάντος, πριν, κατά την εκδήλωση, μετά το συμβάν και κάθε ιδιαιτερότητα των εμπλεκομένων στην αντιμετώπιση και των ωφελουμένων από τις ενέργειες για την ασφάλειά τους. Απαντά με σαφήνεια σε βασικά ερωτήματα, όπως : ποιος ενεργεί, τι ενέργειες θα κάνει, πότε θα ενεργήσει, που θα ενεργήσει, γιατί θα ενεργήσει, κ.α. Είναι σύμφωνο με την ισχύουσα νομοθεσία και νομικά άρτιο.
Η υποχρέωση για την κατάρτιση Μνημονίου Ενεργειών δεν βαραίνει μόνο την κεντρική κυβέρνηση μιας χώρας, δηλαδή τα υπουργεία της και τις κρατικές αρχές άμυνας, ασφάλειας και προστασίας, αλλά αποτελεί ευθύνη και υποχρέωση κάθε επιμέρους δομής του κρατικού μηχανισμού και κάθε δομής του ιδιωτικού τομέα εργασίας και επιχειρηματικότητας, όπως είναι οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου και δεύτερου βαθμού, κάθε οργανισμού δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα, κάθε μεγάλης εταιρείας, βιομηχανίας, εργοστασίου, ακόμη και πολύ μικρών επιχειρηματικών δομών, όπως είναι ένα πλοίο της άγονης γραμμής ή μια τράπεζα φύλαξης βλαστοκυττάρων, κ.α. Συγκρότημα γραφείων, μεγάλα αθλητικά κέντρα αλλά και σχολικές μονάδες όλων των βαθμίδων, έχουν την ευθύνη και την υποχρέωση για την κατάρτιση Μνημονίου Ενεργειών, επικαιροποιημένου και συμπληρωμένου με τις αναγκαίες καταστάσεις εξοπλισμού, ανθρώπινου δυναμικού, μέσων, επικοινωνίας, κ.α. και την διαρκή εκπαίδευση των εμπλεκομένων σε αυτό, μέσω ασκήσεων ετοιμότητος.
Η επικαιροποίηση ενός Μνημονίου Ενεργειών πρέπει να γίνεται το μέγιστο έως 2 έτη, ενώ αναθεώρησή του πρέπει να γίνεται όχι πέραν των 5 ετών το μέγιστο και σε κάθε περίπτωση όταν υπάρχουν νέες νομοθετικές ρυθμίσεις, όταν υπάρχει αλλαγή των αρμοδιοτήτων των εμπλεκομένων λόγω θεσμικών εθνικών, ευρωπαϊκών ή διεθνών υποχρεώσεων και όταν οι αποτιμήσεις πραγματικών γεγονότων ή ασκήσεων, συνιστούν αλλαγές για μεγαλύτερη και ασφαλέστερη λειτουργικότητα.
Η ανθεκτικότητα ενός Μνημονίου Ενεργειών, βασίζεται και στην διαρκή εκπαίδευση των εμπλεκομένων / συμμετεχόντων κάθε Δήμου.
Επειδή σε κάθε έκφανση της ζωής μας ενυπάρχουν ο κίνδυνος, η επικινδυνότητα, η αβεβαιότητα, η τρωτότητα, το ατύχημα, το δυστύχημα, οι καταστροφές (φυσικές ή ανθρωπογενείς) και η αντιμετώπισή τους προκαλεί στις περισσότερες των περιπτώσεων χάος, ιδιαίτερα εάν είναι μεγάλης κλίμακας και εάν δεν αντιληφθήκαμε τα πρόδρομα στάδια αλλά μας έπιασε απροετοίμαστους, πρωτίστως ψυχολογικά, έπειτα θεσμικά, διοικητικά, οργανωτικά, τεχνικά, κοινωνικά, οικονομικά, κ.α. η κατάρτιση Μνημονίου Ενεργειών, η επικαιροποίησή του, η διαρκής εκπαίδευση επί των διαδικασιών του, η προσομοίωση επί χάρτου και επί του πεδίου και η δημοσιοποίησή του ώστε να είναι εις γνώση κάθε εμπλεκόμενου άμεσα ή έμμεσα, δεν είναι απλώς επιβεβλημένη αλλά σωτήρια για την κοινωνία, για τις υποδομές, για το κράτος, για τις επιχειρήσεις.
Στην Ελλάδα, υπάρχει πληθώρα σχετικής νομοθεσίας και υπουργικών αποφάσεων όπου δίδονται οδηγίες / κατευθύνεις για την κατάρτιση Μνημονίου Ενεργειών για την αντιμετώπιση κυρίως μεγάλων τεχνολογικών ατυχημάτων και φυσικών καταστροφών. Βεβαίως αυτή η πληθώρα νόμων και υπουργικών αποφάσεων θα μπορούσε να ελαχιστοποιηθεί, οργανωθεί, ομαδοποιηθεί και εκδοθεί σε έναν πλήρη χρηστικό οδηγό για όλους. Εάν γίνει αυτό θα εκλείψουν οι ασάφειες, οι διχογνωμίες, οι συγκρούσεις, οι μονόπλευρες επιλογές, ο συγκεντρωτισμός, η επιβολή του προτύπου της αυθεντίας και των ειδικών του κέντρου.
Η κατάρτιση Μνημονίου Ενεργειών αποτελεί την καλύτερη πρόληψη έναντι της εκδήλωσης ενός καταστροφικού γεγονότος. Ένα Μνημόνιο Ενεργειών έχει ως αποκλειστικό σκοπό την σωστή διαχείριση μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης, οποιασδήποτε, οπουδήποτε, οποτεδήποτε, ξεκινώντας τις ενέργειες / δράσεις πολύ πριν την εκδήλωση του συμβάντος. Πρέπει να υπάρχει σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή ταυτόχρονα. Ένα Μνημόνιο Ενεργειών είναι ένα τίποτα, εάν δεν έχει γίνει κτήμα του κάθε εμπλεκόμενου / συμμετέχοντα στο σημείο που τον αφορά, χωρίς να χρειάζονται διαρκείς υπενθυμίσεις.
Ειδικά για τον τομέα της Πολιτικής Προστασίας, Μνημόνιο Ενεργειών το οποίο δεν προβλέπει οδηγίες αυτοπροστασίας του πολίτη σε περιπτώσεις καταστάσεων απειλής της υγείας του ή της ζωής του ή της περιουσίας του ή της τοπικής κοινωνίας, θεωρείται επιεικώς άστοχο και ακατάλληλο.
Παντού στον πλανήτη, ο πρώτος επιλαμβανόμενος σε ένα περιστατικό ή σε μια καταστροφή είναι ο πολίτης και ιδιαίτερα ο εκπαιδευμένος πολίτης. Όσο σύγχρονο και να είναι ένα κράτος και όσο τεχνολογικά εξελιγμένο κι αν είναι και όσα μέσα κι αν διαθέτει για την άμεση επέμβαση, αποδεικνύεται ακόμη και στις μέρες μας ότι ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας είναι αυτός που θα προσφέρει πρώτος βοήθεια στον τόπο του ατυχήματος ή της καταστροφής.
Χαρακτηριστική διεθνώς είναι η περίπτωση του σεισμού στο Κόμπε της Ιαπωνίας το 1995 που άφησε πίσω του 6.500 νεκρούς και 300.000 άστεγους, όπου μέχρι την άφιξη στην σεισμόπληκτη περιοχή των κρατικών δυνάμεων υγείας και πολιτικής προστασίας, οι πολίτες – Εκπαιδευμένοι Εθελοντές που έδρασαν τοπικά για την παροχή βοήθειας (πρώτων βοηθειών και υπηρεσιών διάσωσης) είχαν φτάσει στο σημείο, μέσα σε ελάχιστο χρόνο, να έχουν προσφέρει πρώτες βοήθειες, να έχουν κάνει δεκάδες διασώσεις και να έχουν υλοποιήσει και triage στους τραυματίες. Έτσι τα εκατοντάδες ασθενοφόρα και υγειονομικά ελικόπτερα που κατέφθαναν στον τόπο της καταστροφής, το μόνο που είχαν να κάνουν είναι να «φορτώνουν» τους τραυματίες ήδη αξιολογημένους και να τους κατευθύνουν ταχύτατα είτε οδικώς είτε με αεροδιακομιδή στα πλησιέστερα κατάλληλα νοσοκομεία των γύρω περιοχών. Ως αποτέλεσμα, κερδήθηκε πολύτιμος χρόνος για την ζωή των τραυματιών και εξοικονομήθηκαν πόροι σε ανθρώπινο δυναμικό και μέσα που διατέθηκαν σε άλλες περιοχές και άλλους τομείς.
Αυτό ήταν αποτέλεσμα της καλής οργάνωσης των τοπικών κοινωνιών έναντι των ενδεχόμενων καταστροφών και της αποτελεσματικής εφαρμογής των λειτουργικών Μνημονίων Ενεργειών, για κάθε περίπτωση συμβάντος.
Ένα Μνημόνιο Ενεργειών στον τομέα της Πολιτικής Προστασίας πρέπει να δίνει βαρύτητα και στην εκπαίδευση και διαρκή επιμόρφωση του τοπικού πληθυσμού, γύρω από την δομή στην οποία αναφέρεται, διότι αυτό θα αποδειχθεί καθοριστικής σημασίας όταν συμβεί το αποφευκτέο με όφελος πολύ σημαντικό για τους ανθρώπους, το περιβάλλον, τα κτήρια, την οικονομία, κ.α. Λόγου χάρη η εκπαίδευση / ενημέρωση των κατοίκων μιας περιοχής στην οποία υπάρχει αεροδρόμιο ή εγκαταστάσεις μεγάλων δεξαμενών υγρών καυσίμων ή χωματερή ή φυλακή, κ.α. Κάθε τέτοια δομή ενέχει επ’ απειλούμενο κακό.
Κάθε Μνημόνιο Ενεργειών πρέπει να κοινοποιείται, όχι ως μια τυπική διαδικασία κοινοποίησης εγγράφου αλλά ως μια απαραίτητη ενέργεια ενημέρωσης και ανταλλαγής απόψεων, ως μια διαδικασία έναρξης διαλόγου με τις συναρμόδιες κρατικές υπηρεσίες, για την αποτελεσματικότητα στην εφαρμογή του. Η κοινοποίησή του στις οικίες αρμόδιες και πιθανώς εμπλεκόμενες υπηρεσίες όπως Πυροσβεστική Υπηρεσία, Ελληνική Αστυνομία, Νοσοκομειακή Μονάδα, Εθνικό Κέντρο Άμεσης Επέμβασης, Λιμεναρχείο, Αεροδρόμιο, Δασαρχείο, κλπ και στην Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, αυξάνει την αποτελεσματικότητά του κατακόρυφα.
Βασική προϋπόθεση πριν την κοινοποίηση του Μνημονίου Ενεργειών είναι η εσωτερική πλήρης και σαφής ενημέρωση όλου του εμπλεκόμενου προσωπικού και εσωτερικών υπηρεσιών τουλάχιστον.
Όσο σημαντικό είναι να έχει καταρτιστεί ένα λειτουργικό Μνημόνιο Ενεργειών σε κάθε Δήμο της χώρας, άλλο τόσο είναι σημαντικό να έχει εκ των προτέρων καθοριστεί και οργανωθεί ένας ειδικός χώρος ο οποίος σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης θα χρησιμεύσει ως Τοπικό Κέντρο Επιχειρήσεων, αλλά και ως χώρος στέγασης του Συντονιστικού Τοπικού Οργάνου. Ο χώρος αυτός θα πρέπει να είναι κατάλληλα διαμορφωμένος, εξοπλισμένος και στελεχωμένος για την επαρκή και απρόσκοπτη λειτουργία του σε περίοδο έκτακτης ανάγκης. Θα πρέπει να διαθέτει επάρκεια σε ανεξάρτητη πηγή ενέργειας, επικοινωνιών, ύδρευσης, ηλεκτρονικών μέσων, κλπ.
Κάθε Μνημόνιο Ενεργειών, πρέπει να προβλέπει τις απαραίτητες εκείνες ενέργειες για κάθε φάση ξεχωριστά στην εκδήλωση ενός συμβάντος. Συνήθως προβλέπονται 4 φάσεις για την αντιμετώπιση ενός συμβάντος.
Η 1η φάση είναι το στάδιο της συνήθης ετοιμότητας. Πρόκειται βασικά για την περίοδο ηρεμίας και προετοιμασίας. Εδώ υλοποιούνται οι επιμορφώσεις, οι ασκήσεις ετοιμότητος και η απόκτηση πόρων.
Η 2η φάση είναι το στάδιο της αυξημένης ετοιμότητας. Πρόκειται για αναγνώριση των πρόδρομων συμπτωμάτων και λήψη αυξημένων προληπτικών μέτρων. Εδώ τίθεται το προσωπικό και οι δομές σε ετοιμότητα.
Η 3η φάση είναι το στάδιο της αντιμετώπισης. Πρόκειται για την εκδήλωση του γεγονότος όπου απαιτείται ταχύτητα ενεργειών και λήψης αποφάσεων, συντονισμός προσώπων και υπηρεσιών, άμεση κινητοποίηση και άμεση επέμβαση.
Η 4η φάση είναι το στάδιο της αποκατάστασης. Πρόκειται για την κυρίως κρατική ή/και εταιρική ή/και ασφαλιστική ή/και κοινωνική αρωγή και αποκατάσταση των βλαβών. Απαραίτητη κρίνεται η παροχή ψυχολογικής υποστήριξης.
Οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, έχουν επιπλέον κοινό σκοπό την εξασφάλιση περισσότερων εθνικών και ευρωπαϊκών πόρων για την αντιμετώπιση των αυξανόμενων κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών προβλημάτων, μέσω στοχευμένων συνεργασιών, δράσεων και έργων.
Οι πόροι ποτέ δεν ήσαν άπειροι. Απεναντίας ήσαν πάντα περιορισμένοι και πάντα άνισοι. Κάποιος θα ελάμβανε περισσότερους και κάποιος λιγότερους. Η ανισότητα αυτή όμως σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογεί ισοπεδωτική θεώρηση.
Στο θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας της τοπικής αυτοδιοίκησης, η βιώσιμη ανάπτυξη έρχεται μέσα και από την ένωση και ισχύ που της προσδίδουν η ποσοτική και ποιοτική διάσταση των μερών που δεν αποτελούν απλώς ένα άθροισμα ή μια συρραφή αλλά μια συνολική και συνεκτική αναπτυξιακή πολιτική και δράση.
Είτε μέσω των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, είτε μέσω των δημοσίων υπηρεσιών ή αρχών, είτε μέσω της κεντρικής κυβέρνησης, είτε μέσω της βαριάς βιομηχανίας, είτε μέσω των μη κυβερνητικών οργανώσεων, παρουσιάζεται μια σοβαρή δυσλειτουργία στην υλοποίηση των Μνημονίων Ενεργειών όσον αφορά την αποτελεσματικότητά τους κατά την εφαρμογή, που οδηγεί σε περεταίρω καταστροφή και κρίση. Κι εδώ τίθεται ένα πολύ σοβαρό ερώτημα για την χώρα μας.
Γιατί τα Μνημόνια Ενεργειών επιτυγχάνουν απολύτως στις ασκήσεις ετοιμότητος ενώ αποτυγχάνουν παταγωδώς στα αληθινά συμβάντα;
Οι παράγοντες είναι περισσότεροι από έναν. Ας δούμε μερικούς.
Πρώτον, διότι οι ασκήσεις ετοιμότητος είναι σχεδόν στο σύνολό τους με έγκαιρη προειδοποίηση, γεγονός το οποίο δεν συμβαίνει στα αληθινά περιστατικά. Άρα πιο οργανωμένοι και έτοιμοι είναι και οι εμπλεκόμενοι.
Δεύτερον, διότι οι ασκήσεις ετοιμότητος συνήθως περιλαμβάνουν σενάρια, ενέργειες και δράσεις χαμηλής επικινδυνότητας που καμία σχέση δεν έχουν με την πολυπλοκότητα και την επικινδυνότητα της πραγματικότητας.
Τρίτον, διότι εκ των προτέρων λαμβάνονται τα πλέον κατάλληλα μέτρα ασφαλείας για τους συμμετέχοντες και τον χώρο υλοποίησης, εφόσον δεν πιέζει ο χρόνος ή οι συνθήκες για το αντίθετο.
Τέταρτον, διότι στις περισσότερες ασκήσεις ετοιμότητας επικρατεί κλίμα παιδικής χαράς και δεν πλησιάζει ούτε στο ελάχιστο τον αληθινό κίνδυνο, την αβεβαιότητα, την απειλή.
Πέμπτον, διότι οι εμπλεκόμενοι στις ασκήσεις ετοιμότητος, την επομένη της άσκησης ξεχνούν παντελώς ευθύνες, καθήκοντα και αρμοδιότητες, εφόσον για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν θα τους ζητηθεί να τα εφαρμόσουν και οι ίδιοι δεν νοιώθουν την ευθύνη να τα γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή.
Έκτον, διότι στις περισσότερες ασκήσεις ετοιμότητος, τα εγκληματικά λάθη που γίνονται σχεδόν απ’ όλους, δεν καταγράφονται, δεν διορθώνονται, δεν συζητούνται και δεν αποδίδονται ευθύνες, χάριν της προβολής της ωραίας δημόσιας εικόνας και της τηλεθέασης.
Έβδομον, διότι στα αληθινά περιστατικά υπάρχουν απρόβλεπτοι παράγοντες και καταστάσεις που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν εάν προγενέστερα δεν έχει υπάρξει σχετική συνεκπαίδευση και συνεργασία μεταξύ των εμπλεκομένων υπηρεσιών.
Όγδοον, διότι στα αληθινά περιστατικά η οριζόντια συνεργασία μεταξύ των διαφόρων υπηρεσιών, ο συντονισμός όλων των εμπλεκομένων και το γενικό πρόσταγμα της επιχείρησης αντιμετώπισης της καταστροφής ή του συμβάντος, συνήθως δεν ανατίθενται στον πιο ικανό και έμπειρο, αλλά στον πιο ανεπαρκή και ακατάλληλο, αρκεί να είναι ημέτερος.
Ένατον, διότι στα αληθινά περιστατικά υπάρχει μεταξύ του έμψυχου δυναμικού άγχος, φόβος, πανικός, ψυχολογική πίεση, πίεση χρόνου, πίεση των ανωτέρων, αρτηριακή πίεση, θλίψη, πόνος, κόπωση, κ.α. τα οποία δυσκολεύουν και καθορίζουν την συμπεριφορά και δράση κάθε ατόμου ξεχωριστά.
Δέκατον, διότι στα αληθινά περιστατικά τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο δεν τον έχει ο άνθρωπος όπως στις ασκήσεις ετοιμότητος, αλλά η φύση, ο χρόνος και τα γενεσιουργά αίτια των καταστροφών και των ατυχημάτων.
Ενδέκατον, διότι δεν προβλέπονται κονδύλια για την μείωση των κινδύνων από τις καταστροφές ούτε παροχή κινήτρων στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα ώστε να επενδύσουν για την μείωση των κινδύνων που αντιμετωπίζουν.
Δωδέκατον, διότι ο άνθρωπος υπερεκτιμά το εγώ και την ανθρώπινη υπόσταση και υποτιμά την φύση και την φύση των καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης.
Τα Μνημόνια Ενεργειών των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης στοχεύουν στην καλύτερη θωράκιση της τοπικής κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων και των ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων (άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένοι, παιδιά, μοναχικά άτομα, άτομα με κατάθλιψη, άτομα με ψυχολογικά νοσήματα, κ.α.) από τις φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές. Την ευθύνη για την κατάρτισή τους έχει το Γραφείο Πολιτικής Προστασίας κάθε Δήμου και προβλέπεται από τον νόμο 3013/2002.
Η διαπίστωση ότι οι πληγέντες ανήκουν πάντοτε σε κάποιον Δήμο είναι πασιφανής. Σε όποια χώρα του κόσμου κι αν συμβεί το ατύχημα ή η καταστροφή. Επομένως οι Δήμοι είναι αυτοί που πρωτίστως θα έπρεπε να έχουν δει πολύ πιο σοβαρά την υπόθεση κατάρτισης και λειτουργικότητας των Μνημονίων Ενεργειών. Και μόνο αυτοί να λειτουργούσαν με υπευθυνότητα και επαγγελματισμό, σήμερα θα είχαμε μετριασμό των ατυχημάτων και των επιπτώσεων των καταστροφών που θα ξεπερνούσε το 80%. Άρα ο κόσμος μας θα ήταν πιο ασφαλής κατά 80% περισσότερο, χάρη στα Μνημόνια Ενεργειών που θα έχουν καταρτίσει με ευθύνη τους οι Δήμαρχοι και οι Δημοτικοί Σύμβουλοί τους, τους οποίους εμείς εκλέγουμε.
Για να υλοποιηθεί αποτελεσματικά στην πράξη ένα Μνημόνιο Ενεργειών, πρέπει απαραίτητα να συνοδεύεται και από ένα Μνημόνιο Συνεργασίας. Και τα δύο μαζί αποτελούν την διαλειτουργικότητα της αποτελεσματικής διαχείρισης καταστροφών. Μόνον έτσι θωρακίζεται η κοινωνία μας από τις απειλές. Ας ελπίσουμε για το καλύτερο.
Μπορούμε, με έγκαιρη προετοιμασία, διαρκή συνεκπαίδευση και αγαστή συνεργασία.